πορσελάνη

Σκληρότατο προϊόν της κεραμικής (η π. δεν χαράσσεται από χαλύβδινη αιχμή), αδιαπέραστο από το νερό, λευκό, ικανό ν’ αντισταθεί σε όλα τα χημικά αντιδραστήρια, εκτός από τα καυστικά αλκάλια και το υδροφθορικό οξύ. Η π. διακρίνεται σε σκληρή και σε μαλακή: η πρώτη, που επιτυγχάνεται με το ζύμωμα ενός μείγματος καολίνη, αστρίων, χαλαζία και κρητίδας (κιμωλίας), είναι πολύ συμπαγής, χαρακτηρίζεται από έλλειψη διαπερατότητας από το νερό, λευκό χρώμα, διαφάνεια και υαλώδη υφή. Η δεύτερη, που δεν χρησιμοποιείται πια σχεδόν καθόλου, διαφέρει από την πρώτη, επειδή δεν περιέχει καολίνη, που υποκαθίσταται από άλλους τύπους αργίλου. Η μαλακή π. υπήρξε η μοναδική την οποία κατασκεύαζαν στην Ευρώπη μέχρι τις αρχές του 18ου αι., ώσπου, με τη χρησιμοποίηση του καολίνη, πέτυχαν τη σκληρή π., που έχει μεγαλύτερη αξία. Η παρασκευή του μείγματος των συστατικών της π. γίνεται «εν υγρώ»· τα συστατικά αλέθονται ώστε να γίνουν πολύ λεπτά και ομοιογενή, υποβάλλονται σε μακρόχρονη ωρίμανση μέσα σε νερό, ώσπου να μεταβληθούν σε πολτό, και μετά σε επανειλημμένες διηθήσεις. Για την κατασκευή των αντικειμένων χρησιμοποιείται, όπως και για τις φαγιέντσες, ο χαρακτηριστικός τόρνος κεραμικής ή τα γύψινα καλούπια, που έχουν το πλεονέκτημα να απορροφούν την υγρασία και να επιταχύνουν έτσι τη διαμόρφωση των αντικειμένων. Τα αντικείμενα, που πλάθονται με τον τρόπο αυτό, παραμένουν σε κατάλληλες αποθήκες, τις οποίες διατρέχουν ρεύματα αέρα σταθερής θερμοκρασίας, ώσπου να αποξηρανθούν με αργό ρυθμό. Μετά την αποξήρανση, τα αντικείμενα υποβάλλονται σ’ ένα πρώτο ψήσιμο, σε θερμοκρασία 900°C περίπου, μέσα σε συρτάρια από δυσδιάλυτη άργιλο, τοποθετημένα σε χωριστά διαμερίσματα του φούρνου. Το προϊόν που προκύπτει εφυαλώνεται με επίχρισμα, είτε υγρό είτε σκόνη (από σκόνη γυαλιού πλούσιου σε πυρίτιο), που, όταν τήκεται προσδίδει στιλπνότητα στο αντικείμενο. Τότε το αντικείμενο υποβάλλεται σε δεύτερο, πιο παρατεταμένο ψήσιμο, γύρω στους 1500°C, κατά το οποίο το γυάλινο επίχρισμα τήκεται, διαποτίζει και ενσωματώνεται με τη μάζα της π. Η διακόσμηση της π. μπορεί να γίνει με δύο συστήματα: σε δυνατή φωτιά –διακοσμούν το αντικείμενο μετά το πρώτο ψήσιμο, τοποθετούν ένα υάλωμα διαφανές και το υποβάλλουν σ’ ένα δεύτερο ψήσιμο– ή πάνω στο υάλωμα, τοποθετώντας με το πινέλλο τη σκόνη του βασικού χρωματισμού πάνω στο αντικείμενο και υποβάλλοντάς το μετά σε δεύτερο ψήσιμο. Έπειτα εκτελούν τη διακόσμηση πάνω στο υάλωμα, που στερεώνεται μ’ ένα τρίτο ψήσιμο. Η υαλωμένη και διακοσμημένη π. αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά προϊόντα της κεραμικής βιομηχανίας. Χρησιμοποιείται για την κατασκευή διάφορων σκευών, δοχείων, αντικειμένων διακόσμησης κλπ. Τα κύρια τεχνικά χαρακτηριστικά της π. είναι: η μεγάλη αντίσταση στα χημικά αντιδραστήρια (γι’ αυτό χρησιμοποιείται πολύ για την κατασκευή αντικειμένων της χημικής βιομηχανίας). Η μεγάλη διηλεκτρική αντίσταση, που έχει ουσιώδη σημασία στην ηλεκτροτεχνική για την κατασκευή των μονωτών, η επιφανειακή σκληρότητα, η δυσδιαλυτότητα κλπ. Τέχνη. Η ανακάλυψη της π. και η χρήση της για την κατασκευή καλλιτεχνημάτων οφείλεται στους Κινέζους. Η π. ήταν περιζήτητη στην Ευρώπη –όπου έγινε γνωστή ίσως από το Μάρκο Πόλο– γι’ αυτό κατασκευάζονταν στην Κίνα πορσελάνες αποκλειστικά για τις ευρωπαϊκές αγορές, τις oποίες εφοδίαζαν οι Εταιρείες των Ινδιών. Έτσι δημιουργήθηκε ένα ιδιαίτερο είδος αντικειμένων από π. που ονομαζότανCompagnie des Indes(Εταιρεία των Ινδιών), χαρακτηριστικό για τις διακοσμήσεις του, οι οποίες, προσαρμοσμένες στις ευρωπαϊκές αντιλήψεις, έδωσαν μεγάλη ώθηση στη μόδα των «κινέζικων» διακοσμήσεων (chinoiseries). Η κατασκευή της π. διαδόθηκε στην Κορέα και στην Ιαπωνία, σπάνια όμως οι ξένες π. έφτασαν στη διακοσμητική και σχηματική τελειότητα των Κινέζων. Στην Ευρώπη από το 15o αι. άρχισαν να γίνονται προσπάθειες απομίμησης της κινεζικής π., αλλά η έλλειψη καολίνης οδήγησε στην κατασκευή ενός υποκατάστατου της πραγματικής π., την επονομαζόμενη «μαλακή πορσελάνη» αντί της κινεζικής «σκηρής πορσελάνης». Χαρακτηριστικές ήταν οι π. που κατασκευάζονταν στη Φλωρεντία στο τέλος του 16ου αι., στη βιοτεχνία που είχε ιδρύσει ο Φραγκίσκος των Μεδίκων, και αποτελούσαν συνδυασμό των ανατολικών σχημάτων και θεμάτων με μοτίβα μανιεριστικά. Ανάλογες προσπάθειες έγιναν στη Γαλλία στο τέλος του 17ου αι. (Ρουάν, Σεν Κλου, Βενσέν). Η ανακάλυψη της μυστικής έως τότε μεθόδου κατασκευής της «σκληρής πορσελάνης», με βάση τον καολίνη, έγινε από τον Μπέτγκερ και διαδόθηκε ευρύτατα. Έτσι δημιουργήθηκαν οι βιοτεχνίες της Βιέννης (1718), της Βενετίας (1720), του Σαντιγί (1725), του Tορίνο (1737), του Καρόλου Γ΄ στο Καποντιμόντε (1743 – 1754) και άλλες στην Αγγλία (Τσέλσι, Μπόου, Μπέρμπι), στη Γερμανία κ.α. Στις Σέβρες, όπου είχε μεταφερθεί από το 1756 η βιοτεχνία της Βενσέν, συνεχίστηκε η κατασκευή «μαλακής πορσελάνης». Η χρυσή εποχή της π. ήταν ο 18ος αι., οπότε έφτασε σε τέτοια τελειότητα και διάδοση, ώστε να θεωρείται η «βασίλισσα του αιώνα». Παρά τις κοινές κατευθύνσεις τους, οι ευρωπαϊκές βιοτεχνίες της εποχής παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους. Έτσι στο Μάισεν επικράτησε ένα στοιχείο εξωτισμού, αλλά και διακοσμητικές μορφές καταγόμενες από τη ζωγραφική, ενώ ο Κέντλερ έδινε στα αγαλματίδιά του νατουραλιστικό πνεύμα. Στη Βενετία και στη Βιέννη συνηθίζονταν οι διακοσμήσεις ροκάιγ, ενώ τα σερβίτσια των Σεβρών έφτασαν σε ανυπέρβλητη κομψότητα σχημάτων και ζωγραφικών μοτίβων. Η μικρογλυπτική του Καποντιμόντε παρουσίασε στοιχεία έντονου νατουραλισμού, ενώ στο Νίμφεμπουργκ ο Μπουστέλι ανύψωσε την πλαστική της π. σε αξιόλογο καλλιτεχνικό είδος. Στο τέλος του 18ου αι. την πολύχρωμη π. αντικατάστησε το αδιαφανές, λευκό μπισκουί, που αποτελούσε απομίμηση του μαρμάρου και χρησιμοποιήθηκε συχνά στην κατασκευή αντικειμένων και αγαλματιδίων νεοκλασικής αντίληψης. To 19o αι., με τη βιομηχανοποίηση της π., τα προϊόντα της αν και ιδιόμορφα κάποτε, έγιναν συνήθως αρκετά κοινά. Σήμερα το βιομηχανικό μορφολογικό σχέδιο δίνει αισθητικά ενδιαφέρουσες λύσεις και για τις βιομηχανικά κατασκευαζόμενες πορσελάνες. Με τη διακόσμηση ειδών από π. απασχολήθηκαν και μεγάλοι καλλιτέχνες, όπως ο Πικάσο και ο Λεζέ. Βάζο των Σεβρών. «Μάθημα μουσικής», χαρακτηριστικό πορσελάνινο σύμπλεγμα της αγγλικής παραγωγής του Τσέλσι. Σαλόνι με επένδυση τοίχων και οροφής από πορσελάνη στο Καποντιμόντε. Οι Κινέζοι υπήρξαν πρωτοπόροι στην κατεργασία της πορσελάνης. Στη φωτογραφία, κινεζικό εργαστήριο κατασκευής καλλιτεχνημάτων του είδους. Πορσελάνινα σκεύη του οίκου Vercace (φωτ. ΑΠΕ). Κινέζικο πορσελάνινο βάζο με ύψος 4,23 μέτρα (φωτ. ΑΠΕ).